| मैग्नीशियम | |||||||||||||||||||||||||
| चमकीला श्वेत, ठोस | |||||||||||||||||||||||||
| साधारण गुणधर्म | |||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| नाम, प्रतीक, संख्या | मैग्नीशियम, Mg, 11 | ||||||||||||||||||||||||
| तत्व श्रेणी | क्षारीय पार्थिव धातु | ||||||||||||||||||||||||
| समूह, आवर्त, कक्षा | 2, 3, s | ||||||||||||||||||||||||
| मानक परमाणु भार | 24.3050g·mol−1 | ||||||||||||||||||||||||
| इलेक्ट्रॉन विन्यास | 1s2, 2s2, 2p6, 3s2 | ||||||||||||||||||||||||
| इलेक्ट्रॉन प्रति शेल | 2, 8, 2 | ||||||||||||||||||||||||
| भौतिक गुणधर्म | |||||||||||||||||||||||||
| अवस्था | ठोस | ||||||||||||||||||||||||
| घनत्व (निकट क.ता.) | 1.738 g·cm−3 | ||||||||||||||||||||||||
| तरल घनत्व (गलनांक पर) |
1.584 g·cm−3 | ||||||||||||||||||||||||
| गलनांक | 923 K, 650 °C, 1202 °F | ||||||||||||||||||||||||
| क्वथनांक | 1363 K, 1091 °C, 1994 °F | ||||||||||||||||||||||||
| संलयन ऊष्मा | 8.48 किलो जूल-मोल | ||||||||||||||||||||||||
| वाष्पन ऊष्मा | 128 किलो जूल-मोल | ||||||||||||||||||||||||
| विशिष्ट ऊष्मीय क्षमता |
24.869
जूल-मोल−1किलो−1 | ||||||||||||||||||||||||
| वाष्प दाब | |||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||
| परमाण्विक गुणधर्म | |||||||||||||||||||||||||
| ऑक्सीकरण अवस्था | 2, 1 | ||||||||||||||||||||||||
| इलेक्ट्रोनेगेटिविटी | 1.31 (पाइलिंग पैमाना) | ||||||||||||||||||||||||
| आयनीकरण ऊर्जाएँ (अधिक) |
1st: 737.7 कि.जूल•मोल−1 | ||||||||||||||||||||||||
| 2nd: 1450.7 कि.जूल•मोल−1 | |||||||||||||||||||||||||
| 3rd: 7732.7 कि.जूल•मोल−1 | |||||||||||||||||||||||||
| परमाण्विक त्रिज्या | 160 pm | ||||||||||||||||||||||||
| सहसंयोजक त्रिज्या | 141±7 pm | ||||||||||||||||||||||||
| वैन्डैर वाल्स त्रिज्या | 173 pm | ||||||||||||||||||||||||
| विविध गुणधर्म | |||||||||||||||||||||||||
| क्रिस्टल संरचना | षट्कोणीय | ||||||||||||||||||||||||
| चुम्बकीय क्रम | पराचुम्बकीय | ||||||||||||||||||||||||
| वैद्युत प्रतिरोधकता | (20 °C) 43.9 nΩ·m | ||||||||||||||||||||||||
| ऊष्मीय चालकता | (300 K) 156 W·m−1·K−1 | ||||||||||||||||||||||||
| ऊष्मीय प्रसार | (25 °C) 24.8 µm·m−1·K−1 | ||||||||||||||||||||||||
| ध्वनि चाल (पतली छड़ में) | (r.t.) (annealed) 4940 m·s−1 | ||||||||||||||||||||||||
| यंग मापांक | 45 GPa | ||||||||||||||||||||||||
| अपरूपण मापांक | 17 GPa | ||||||||||||||||||||||||
| स्थूल मापांक | 45 GPa | ||||||||||||||||||||||||
| पॉयज़न अनुपात | 0.290 | ||||||||||||||||||||||||
| मोह्स कठोरता मापांक | 2.5 | ||||||||||||||||||||||||
| ब्राइनल कठोरता | 260 MPa | ||||||||||||||||||||||||
| सी.ए.एस पंजीकरण संख्या |
7439-95-4 | ||||||||||||||||||||||||
| समस्थानिक | |||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||
मैग्नीशियम (अंग्रेज़ी:Magnesium) का प्रतीकानुसार Mg तथा परमाणु संख्या 12 होती है। मैग्नीशियम का परमाणु द्रव्यमान 24.32 होता है। मैग्नीशियम का इलेक्ट्रॉनिक विन्यास 1s2, 2s2, 2p6, 3s2 है।
प्राप्ति
मैग्नीशियम सल्फेट के रूप में मैग्नीशियम झरने में तथा मैग्नीशियम क्लोराइड के रूप में समुद्री जल में पाया जाता है। पौधे को हरा रंग देने वाले कार्बनिक यौगिक क्लोरोफिल में भी मैग्नीशियम उपस्थित रहता है।
निष्कर्षण
मैग्नीशियम धातु का निष्कर्षण मुख्यतः कार्नालाइड (KCI.MgCI2. 6H2O) अयस्क से किया जाता है।
भौतिक गुण
- मैग्नीशियम चाँदी की तरह उजली एवं चमकीली धातु है।
- मैग्नीशियम मुलायम, नम्य तथा प्रतन्य धातु है। अतः इसे आसानी से तार या फीते के रूप में प्राप्त किया जा सकता है।
- मैग्नीशियम का द्रवणांक 650डिग्री.C तथा क्वथनांक 110 डिग्री.C होता है। मैग्नीशियम का आपेक्षित घनत्व 1.75 होता है।
रासायनिक गुण
- तनु अम्लों के साथ प्रतिक्रिया कर यह हाइड्रोजन गैस बनाता है।
- मैग्नीशियम क्षार से किसी भी प्रकार की प्रतिक्रिया नहीं करती है।
- तनु नाइट्रिक अम्ल के साथ यह मैग्नीशियम नाइट्रेट तथा अमोनिया नाइट्रेट बनाता है।
- शुष्क ईथर की उपस्थिति में यह इथाइल आयोडाइड या ब्रोमाइड से प्रतिक्रिया करके इथाइल मैग्नीशियम आयोडाइड या ब्रोमाइड बनाता है, जिसे ग्रिगनार्ड प्रतिकारक कहते हैं।
- मैग्नीशियम नाइट्रोजन के साथ प्रतिक्रिया करके मैग्नीशियम नाइट्राइड बनाता है।
मैग्नीशियम के उपयोग
- फ्लैश लाइट रिबन बनाने में
- फोटोग्राफी एवं आतिशबाज़ी में
- ग्रिगनार्ड प्रतिकारक बनाने में
- मिश्रधातुओं के निर्माण में
|
|
|
|
|
|
टीका टिप्पणी और संदर्भ
संबंधित लेख
| आवर्त सारणी | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| H | He | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Li | Be | B | C | N | O | F | Ne | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Na | Mg | Al | Si | P | S | Cl | Ar | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
| K | Ca | Sc | Ti | V | Cr | Mn | Fe | Co | Ni | Cu | Zn | Ga | Ge | As | Se | Br | Kr | ||||||||||||||||||||||||
| Rb | Sr | Y | Zr | Nb | Mo | Tc | Ru | Rh | Pd | Ag | Cd | In | Sn | Sb | Te | I | Xe | ||||||||||||||||||||||||
| Cs | Ba | La | Ce | Pr | Nd | Pm | Sm | Eu | Gd | Tb | Dy | Ho | Er | Tm | Yb | Lu | Hf | Ta | W | Re | Os | Ir | Pt | Au | Hg | Tl | Pb | Bi | Po | At | Rn | ||||||||||
| Fr | Ra | Ac | Th | Pa | U | Np | Pu | Am | Cm | Bk | Cf | Es | Fm | Md | No | Lr | Rf | Db | Sg | Bh | Hs | Mt | Ds | Rg | Cn | Uut | Uuq | Uup | Lv | Uus | Uuo | ||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||