| इस लेख का पुनरीक्षण एवं सम्पादन होना आवश्यक है। आप इसमें सहायता कर सकते हैं। "सुझाव" |
| सीरियम | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| चमकदार | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| साधारण गुणधर्म | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| नाम, प्रतीक, संख्या | सीरियम, Ce, 58 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| तत्व श्रेणी | लेन्थेनाइड | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| समूह, आवर्त, कक्षा | , 6, f | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| मानक परमाणु भार | 140.116g·mol−1 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| इलेक्ट्रॉन विन्यास | 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p6 5s2 4d10 5p6 4f 5d 6s2 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| इलेक्ट्रॉन प्रति शेल | 2, 8, 18, 19, 9, 2 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| भौतिक गुणधर्म | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| अवस्था | ठोस | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| घनत्व (निकट क.ता.) | 6.770 g·cm−3 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| तरल घनत्व (गलनांक पर) |
6.55 g·cm−3 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| गलनांक | 1068 K, 795 °C, 1463 °F | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| क्वथनांक | 3716 K, 3443 °C, 6229 °F | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| संलयन ऊष्मा | 5.46 किलो जूल-मोल | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| वाष्पन ऊष्मा | 398 किलो जूल-मोल | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| विशिष्ट ऊष्मीय क्षमता |
26.94
जूल-मोल−1किलो−1 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| वाष्प दाब | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| परमाण्विक गुणधर्म | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ऑक्सीकरण अवस्था | 4, 3, 2 (क्षारकीय ऑक्साईड) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| इलेक्ट्रोनेगेटिविटी | 1.12 (पाइलिंग पैमाना) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| आयनीकरण ऊर्जाएँ | 1st: 534.4 कि.जूल•मोल−1 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2nd: 1050 कि.जूल•मोल−1 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 3rd: 1949 कि.जूल•मोल−1 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| परमाण्विक त्रिज्या | 181.8 pm | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| सहसंयोजक त्रिज्या | 204±9 pm | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| विविध गुणधर्म | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| क्रिस्टल संरचना | मुख घन केन्द्रित | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| चुम्बकीय क्रम | पराचुम्बकीय | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| प्रतिरोधकता | (β, poly) 828 nΩ·m | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ऊष्मीय चालकता | (300 K) 11.3 W·m−1·K−1 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ऊष्मीय प्रसार | (γ, poly) 6.3 µm/(m·K) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ध्वनि चाल (पतली छड़ में) | (20 °C) 2100 m.s-1 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| यंग मापांक | (γ form) 33.6 GPa | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| अपरूपण मापांक | (γ form) 13.5 GPa | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| स्थूल मापांक | (γ form) 21.5 GPa | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| पॉयज़न अनुपात | (γ form) 0.24 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| मोह्स कठोरता मापांक | 2.5 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| विकर्स कठोरता | 270 MPa | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ब्राइनल कठोरता | 412 MPa | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| सी.ए.एस पंजीकरण संख्या |
7440-45-1 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| समस्थानिक | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
सीरियम (अंग्रेज़ी:Cerium) आवर्त सारणी के 'लेन्थेनाइड श्रेणी' का द्वितीय तत्त्व है। सीरियम का प्रतीक 'Ce' तथा परमाणु संख्या 58 है। सीरियम का परमाणु भार140.13 है। सीरियम का इलेक्ट्रॉनिक विन्यास 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p6 5s2 4d10 5p6 4f 5d 6s2 होता है। यह विरल मृदा तत्वों का एक प्रमुख सदस्य है तथा इसके क्लोराइड को सोडियम अथवा मैग्नेशियम के साथ गरम करने अथवा शुद्ध क्लोराइड को पोटैशियम और सोडियम क्लोराइड के साथ मिलाकर विद्युत अपघटन द्वारा प्राप्त किया जा सकता है।
सीरियम लोहे जैसा दीख पड़ता है। यह विद्युत का कुचालक है। यह विशेष कठोर धातु नहीं है और सरलता से इसके पत्तर बनाए जा सकते हैं। यह कई धातुओं के साथ मिलकर मिश्रधातुएँ बनाती हैं। मैग्नीशियम, जस्ता और ऐलुमिनियम के साथ अनेक मिश्रधातुएँ बनी हैं।
उपयोग
- गैस मेंटलों में थोरियम के साथ इसकी भी अल्प मात्रा काम में आती है।
- सीरियम की मिश्रधातुएँ गैस लाइटर और सिगरेट लाइटर इत्यादि बनाने के काम आती हैं।
- मैग्नेशियम तथा सीरियम की मिश्रधातुएँ, फ्लेशलाइट पाउडर बनाने के उपयोग में आती हैं।
- कुछ मिश्र धातुएँ विद्युत इलेक्ट्रोड बनाने के काम आती हैं।
- चश्मे के काँच बनाने में।
- कपड़ा रंगने, चर्मकारी तथा फोटोग्राफी में यह काम आता है।
|
|
|
|
|
|
टीका टिप्पणी और संदर्भ
संबंधित लेख
| आवर्त सारणी | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| H | He | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Li | Be | B | C | N | O | F | Ne | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Na | Mg | Al | Si | P | S | Cl | Ar | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
| K | Ca | Sc | Ti | V | Cr | Mn | Fe | Co | Ni | Cu | Zn | Ga | Ge | As | Se | Br | Kr | ||||||||||||||||||||||||
| Rb | Sr | Y | Zr | Nb | Mo | Tc | Ru | Rh | Pd | Ag | Cd | In | Sn | Sb | Te | I | Xe | ||||||||||||||||||||||||
| Cs | Ba | La | Ce | Pr | Nd | Pm | Sm | Eu | Gd | Tb | Dy | Ho | Er | Tm | Yb | Lu | Hf | Ta | W | Re | Os | Ir | Pt | Au | Hg | Tl | Pb | Bi | Po | At | Rn | ||||||||||
| Fr | Ra | Ac | Th | Pa | U | Np | Pu | Am | Cm | Bk | Cf | Es | Fm | Md | No | Lr | Rf | Db | Sg | Bh | Hs | Mt | Ds | Rg | Cn | Uut | Uuq | Uup | Lv | Uus | Uuo | ||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||