"जर्कोनियम" के अवतरणों में अंतर
फ़ौज़िया ख़ान (चर्चा | योगदान) ('{{पुनरीक्षण}} '''जर्कोनियम''' ([[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी...' के साथ नया पन्ना बनाया) |
फ़ौज़िया ख़ान (चर्चा | योगदान) |
||
पंक्ति 1: | पंक्ति 1: | ||
{{पुनरीक्षण}} | {{पुनरीक्षण}} | ||
+ | {{Elementbox | ||
+ | |number=40 | ||
+ | |symbol=Zr | ||
+ | |name=जर्कोनियम | ||
+ | |pronounce= | ||
+ | |left=[[इत्रियम]] | ||
+ | |right=[[नियोबियम]] | ||
+ | |above=[[टाइटेनियम|Ti]] | ||
+ | |below=[[हाफ्नियम|Hf]] | ||
+ | |series= [[संक्रमण धातु]] | ||
+ | |group=4 | ||
+ | |period=5 | ||
+ | |block=d | ||
+ | |image name=Zirconium.jpg | ||
+ | |appearance=उज्जवल सफ़ेद धातु | ||
+ | |atomic mass= 91.224 | ||
+ | |electron configuration=1s<sup>2</sup> 2s<sup>2</sup> 2p<sup>6</sup> 3s<sup>2</sup> 3p<sup>6</sup> 3d<sup>10</sup> 4s<sup>2</sup> 4p<sup>6</sup> 5s<sup>2</sup> 4d<sup>2</sup> | ||
+ | |electrons per shell= 2, 8, 18, 10, 2 | ||
+ | |phase= ठोस | ||
+ | |density gpcm3nrt= 6.52 | ||
+ | |density gpcm3mp= 5.8 | ||
+ | |melting point K=2128 | ||
+ | |melting point C=1855 | ||
+ | |melting point F=3371 | ||
+ | |boiling point K=4682 | ||
+ | |boiling point C=4409 | ||
+ | |boiling point F=7968 | ||
+ | |heat fusion= 14 | ||
+ | |heat vaporization= 573 | ||
+ | |heat capacity= 25.36 | ||
+ | |vapor pressure 1= 2639 | ||
+ | |vapor pressure 10= 2891 | ||
+ | |vapor pressure 100= 3197 | ||
+ | |vapor pressure 1 k= 3575 | ||
+ | |vapor pressure 10 k= 4053 | ||
+ | |vapor pressure 100 k= 4678 | ||
+ | |vapor pressure comment= | ||
+ | |crystal structure=षट्कोण | ||
+ | |oxidation states= '''4''', 3, 2, 1,<br />(उभयधर्मी ऑक्साइड) | ||
+ | |electronegativity= 1.33 | ||
+ | |number of ionization energies= 3 | ||
+ | |1st ionization energy= 640.1 | ||
+ | |2nd ionization energy= 1270 | ||
+ | |3rd ionization energy= 2218 | ||
+ | |atomic radius= 160 | ||
+ | |covalent radius= 175±7 | ||
+ | |magnetic ordering=[[पराचुम्बकीय पदार्थ|पराचुम्बकीय]] | ||
+ | |electrical resistivity at 20= 421 n | ||
+ | |thermal conductivity= 22.6 | ||
+ | |thermal expansion at 25= 5.7 | ||
+ | |speed of sound rod at 20= 3800 | ||
+ | |Young's modulus= 88 | ||
+ | |Bulk modulus= 91.1 | ||
+ | |Shear modulus= 33 | ||
+ | |Poisson ratio= 0.34 | ||
+ | |Mohs hardness= 5.0 | ||
+ | |Vickers hardness= 903 | ||
+ | |Brinell hardness= 650 | ||
+ | |CAS number= 7440-67-7 | ||
+ | |isotopes= | ||
+ | {{Elementbox_isotopes_decay2 | mn=88 | sym=Zr | ||
+ | | na=syn | hl=83.4 d | ||
+ | | dm1=ε | de1=- | pn1=88 | ps1=[[इत्रियम|Y]] | ||
+ | | dm2=γ | de2=0.392D | pn2= | ps2=-}} | ||
+ | {{Elementbox_isotopes_decay3 | mn=89 | sym=Zr | ||
+ | | na=syn | hl=78.4 h | ||
+ | | dm1=ε | de1=- | pn1=89 | ps1=[[इत्रियम|Y]] | ||
+ | | dm2=β<sup>+</sup> | de2=0.902 | pn2=89 | ps2=[[इत्रियम|Y]] | ||
+ | | dm3=γ | de3=0.909D | pn3= | ps3=-}} | ||
+ | {{Elementbox_isotopes_stable | mn=90 | sym=Zr | na=51.45% | n=50}} | ||
+ | {{Elementbox_isotopes_stable | mn=91 | sym=Zr | na=11.22% | n=51}} | ||
+ | {{Elementbox_isotopes_stable | mn=92 | sym=Zr | na=17.15% | n=52}} | ||
+ | {{Elementbox_isotopes_decay | mn=93 | sym=Zr | ||
+ | | na=trace | hl=1.53×10<sup>6</sup> y | ||
+ | | dm=β<sup>−</sup> | de=0.060 | pn=93 | ps=[[नियोबियम|Nb]]}} | ||
+ | {{Elementbox_isotopes_decay | mn=94 | sym=Zr | ||
+ | | na=17.38% | hl=>1.1×10<sup>17</sup> y | dm=β<sup>−</sup>β<sup>−</sup> | de=1.144 | pn=94 | ps=[[मोलिब्डेनम|Mo]]}} | ||
+ | {{Elementbox_isotopes_decay | mn=96 | sym=Zr | ||
+ | | na=2.8% | hl=2.0×10<sup>19</sup> y | ||
+ | | dm=β<sup>−</sup>β<sup>−</sup> | de=3.348 | pn=96 | ps=[[मोलिब्डेनम|Mo]]}} | ||
+ | |isotopes comment= | ||
+ | }} | ||
'''जर्कोनियम''' ([[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]]:Zirconium) [[आवर्त सारणी]] का [[तत्व]] है। जर्कोनियम की खोज क्लोंप्रोट नामक वैज्ञानिक ने सन 1789 में की थी। सन 1824 में स्विडन के प्रसिद्ध रसायनज्ञ बर्ज़ीलियस ने ज़रकोनियम धातु तैयार की थी। जर्कोनियम का प्रतीकानुसार Zr तथा [[परमाणु संख्या]] 40 होती है। जर्कोनियम का [[इलेक्ट्रॉनिक विन्यास]] 1s<sup>2</sup> 2s<sup>2</sup> 2p<sup>6</sup> 3s<sup>2</sup> 3p<sup>6</sup> 3d<sup>10</sup> 4s<sup>2</sup> 4p<sup>6</sup> 5s<sup>2</sup> 4d<sup>2</sup> होता है। जर्कोनियम के 4 स्थिर [[समस्थानिक]] पाए जाते हैं, जिनकी [[द्रव्यमान संख्या]] 90, 91, 92 और 94 है। जर्कोनियम का [[परमाणु भार]] 91.22, [[गलनांक]] 2100° सें., [[क्वथनांक]] 3600° सें., [[घनत्व]] 6.4 ग्रा. प्रति घ. सेमी., परमाणु व्यास 3.19 होता है। | '''जर्कोनियम''' ([[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]]:Zirconium) [[आवर्त सारणी]] का [[तत्व]] है। जर्कोनियम की खोज क्लोंप्रोट नामक वैज्ञानिक ने सन 1789 में की थी। सन 1824 में स्विडन के प्रसिद्ध रसायनज्ञ बर्ज़ीलियस ने ज़रकोनियम धातु तैयार की थी। जर्कोनियम का प्रतीकानुसार Zr तथा [[परमाणु संख्या]] 40 होती है। जर्कोनियम का [[इलेक्ट्रॉनिक विन्यास]] 1s<sup>2</sup> 2s<sup>2</sup> 2p<sup>6</sup> 3s<sup>2</sup> 3p<sup>6</sup> 3d<sup>10</sup> 4s<sup>2</sup> 4p<sup>6</sup> 5s<sup>2</sup> 4d<sup>2</sup> होता है। जर्कोनियम के 4 स्थिर [[समस्थानिक]] पाए जाते हैं, जिनकी [[द्रव्यमान संख्या]] 90, 91, 92 और 94 है। जर्कोनियम का [[परमाणु भार]] 91.22, [[गलनांक]] 2100° सें., [[क्वथनांक]] 3600° सें., [[घनत्व]] 6.4 ग्रा. प्रति घ. सेमी., परमाणु व्यास 3.19 होता है। | ||
==जर्कोनियम का उपयोग== | ==जर्कोनियम का उपयोग== |
12:18, 16 फ़रवरी 2012 का अवतरण
इस लेख का पुनरीक्षण एवं सम्पादन होना आवश्यक है। आप इसमें सहायता कर सकते हैं। "सुझाव" |
जर्कोनियम | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
उज्जवल सफ़ेद धातु | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
साधारण गुणधर्म | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
नाम, प्रतीक, संख्या | जर्कोनियम, Zr, 40 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
तत्व श्रेणी | संक्रमण धातु | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
समूह, आवर्त, कक्षा | 4, 5, d | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
मानक परमाणु भार | 91.224g·mol−1 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
इलेक्ट्रॉन विन्यास | 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p6 5s2 4d2 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
इलेक्ट्रॉन प्रति शेल | 2, 8, 18, 10, 2 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
भौतिक गुणधर्म | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
अवस्था | ठोस | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
घनत्व (निकट क.ता.) | 6.52 g·cm−3 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
तरल घनत्व (गलनांक पर) |
5.8 g·cm−3 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
गलनांक | 2128 K, 1855 °C, 3371 °F | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
क्वथनांक | 4682 K, 4409 °C, 7968 °F | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
संलयन ऊष्मा | 14 किलो जूल-मोल | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
वाष्पन ऊष्मा | 573 किलो जूल-मोल | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
विशिष्ट ऊष्मीय क्षमता |
25.36
जूल-मोल−1किलो−1 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
वाष्प दाब | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
परमाण्विक गुणधर्म | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ऑक्सीकरण अवस्था | 4, 3, 2, 1, (उभयधर्मी ऑक्साइड) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
इलेक्ट्रोनेगेटिविटी | 1.33 (पाइलिंग पैमाना) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
आयनीकरण ऊर्जाएँ | 1st: 640.1 कि.जूल•मोल−1 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2nd: 1270 कि.जूल•मोल−1 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
3rd: 2218 कि.जूल•मोल−1 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
परमाण्विक त्रिज्या | 160 pm | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
सहसंयोजक त्रिज्या | 175±7 pm | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
विविध गुणधर्म | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
क्रिस्टल संरचना | षट्कोण | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
चुम्बकीय क्रम | पराचुम्बकीय | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
वैद्युत प्रतिरोधकता | (20 °C) 421 nΩ·m | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ऊष्मीय चालकता | (300 K) 22.6 W·m−1·K−1 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ऊष्मीय प्रसार | (25 °C) 5.7 µm·m−1·K−1 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ध्वनि चाल (पतली छड़ में) | (20 °C) 3800 m.s-1 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
यंग मापांक | 88 GPa | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
अपरूपण मापांक | 33 GPa | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
स्थूल मापांक | 91.1 GPa | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
पॉयज़न अनुपात | 0.34 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
मोह्स कठोरता मापांक | 5.0 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
विकर्स कठोरता | 903 MPa | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ब्राइनल कठोरता | 650 MPa | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
सी.ए.एस पंजीकरण संख्या |
7440-67-7 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
समस्थानिक | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
जर्कोनियम (अंग्रेज़ी:Zirconium) आवर्त सारणी का तत्व है। जर्कोनियम की खोज क्लोंप्रोट नामक वैज्ञानिक ने सन 1789 में की थी। सन 1824 में स्विडन के प्रसिद्ध रसायनज्ञ बर्ज़ीलियस ने ज़रकोनियम धातु तैयार की थी। जर्कोनियम का प्रतीकानुसार Zr तथा परमाणु संख्या 40 होती है। जर्कोनियम का इलेक्ट्रॉनिक विन्यास 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p6 5s2 4d2 होता है। जर्कोनियम के 4 स्थिर समस्थानिक पाए जाते हैं, जिनकी द्रव्यमान संख्या 90, 91, 92 और 94 है। जर्कोनियम का परमाणु भार 91.22, गलनांक 2100° सें., क्वथनांक 3600° सें., घनत्व 6.4 ग्रा. प्रति घ. सेमी., परमाणु व्यास 3.19 होता है।
जर्कोनियम का उपयोग
जर्कोनियम सिलिकेट तथा ऑक्साइड का विद्युत उपकरणों तथा चीनी मिट्टी उद्योग में उपयोग होता है। जर्कोनियम यौगिकों के वर्णकों का चमड़े की रंगाई तथा रेशम उद्योगों में उपयोग हुआ है। जर्कोनियम चूर्ण का उपयोग विस्फोटक उपकरणों में भी होता है।
|
|
|
|
|
टीका टिप्पणी और संदर्भ
बाहरी कड़ियाँ
संबंधित लेख
आवर्त सारणी | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
H | He | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Li | Be | B | C | N | O | F | Ne | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
Na | Mg | Al | Si | P | S | Cl | Ar | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
K | Ca | Sc | Ti | V | Cr | Mn | Fe | Co | Ni | Cu | Zn | Ga | Ge | As | Se | Br | Kr | ||||||||||||||||||||||||
Rb | Sr | Y | Zr | Nb | Mo | Tc | Ru | Rh | Pd | Ag | Cd | In | Sn | Sb | Te | I | Xe | ||||||||||||||||||||||||
Cs | Ba | La | Ce | Pr | Nd | Pm | Sm | Eu | Gd | Tb | Dy | Ho | Er | Tm | Yb | Lu | Hf | Ta | W | Re | Os | Ir | Pt | Au | Hg | Tl | Pb | Bi | Po | At | Rn | ||||||||||
Fr | Ra | Ac | Th | Pa | U | Np | Pu | Am | Cm | Bk | Cf | Es | Fm | Md | No | Lr | Rf | Db | Sg | Bh | Hs | Mt | Ds | Rg | Cn | Uut | Uuq | Uup | Lv | Uus | Uuo | ||||||||||
|